III CZP 36/18, czyli dlaczego złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku przed otwarciem testamentu jest bezskuteczne

Zgodnie z art. 1015  §1 KC: ,,Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania.” Teoretycznie przepis nie powinien pozostawiać wątpliwości co do interpretacji. Jednak w uchwale wydanej 19 października 2018r. Sąd Najwyższy musiał pochylić się nad tym zagadnieniem, odpowiadając tym samym na pytanie prawne zadane przez Sąd Okręgowy w Bydgoszczy.

W danym stanie faktycznym zmarła w 2012r. spadkobierczyni pozostawiła trójkę dzieci. Przed śmiercią sporządziła testament, w którym powołała do spadku całą trójkę, każdemu przeznaczając po 1/3 udziałów. Prawdopodobnie z  uwagi na zadłużenie matki, jedna z córek złożyła oświadczenie o odrzuceniu spadku z mocy ustawy. Dopiero po ujawnieniu testamentu pozostała dwójka rodzeństwa złożyła oświadczenie o odrzuceniu spadku, zarówno jako spadkobiercy ustawowi, jak i testamentowi. Pierwsza z córek nie ustosunkowała się jednak do testamentu. W Sądzie Rejonowym miała więc miejsce rozprawa o stwierdzenie nabycia spadku, w której stwierdzono, że raz złożone oświadczenie o odrzuceniu spadku, nawet przed upływem terminu 6 miesięcy i przed dowiedzeniem się o testamencie jest skuteczne. W trakcie rozpatrywania apelacji, Sąd Okręgowy na skutek rozbieżności  w orzecznictwie oraz doktrynie powziął wątpliwości co właściwego rozstrzygnięcia sprawy.

Tym samym, przed Sądem Najwyższym pojawiła się konieczność odpowiedzenia na pytanie  zadane przez Sąd Okręgowy w Bydgoszczy: „Czy skutecznym jest złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku przez osobę, w stosunku do której nie rozpoczął jeszcze biegu termin określony w art. 1015 § 1 k.c.?”. Uchwała podjęta przez SN nie pozostawia wątpliwości – odrzucenie spadku musi nastąpić po powstaniu podstawy dziedziczenia, a złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku przez osobę, w stosunku do której nie rozpoczął jeszcze biegu termin określony w art. 1015 § 1 k.c., jest bezskuteczne.

Jak wyjaśniał SN, celem powołanego wcześniej przepisu jest ochrona spadkobierców i większe zagrożenie dla ich bezpieczeństwa mogłoby wynikać z zajęcia stanowiska, że skuteczne jest oświadczenie złożone blankietowo, na przyszłość, pod warunkiem, że pewna podstawa dziedziczenia ujawni się lub nie. Wskazał też, że większość doktryny opowiada się za wskazaną wykładnią art. 1015 § 1 k.c., akcentując, iż prawo polskie nie zna instytucji oświadczenia na przyszłość (czy nawet przed otwarciem spadku), w którym rezygnujemy z dziedziczenia na pewnej podstawie, która może się uaktualnić, ale niekoniecznie.

Pozostaje to w zgodzie z wcześniejszym stanowiskiem SN – w uchwale z dnia 15 stycznia 1991 r., III CZP 75/90 Sąd Najwyższy uznał, iż istnieje konieczność złożenia przez spadkobiercę osobnego oświadczenia o odrzuceniu spadku na podstawie każdej z podstaw, z której wynika jego powołanie.